İlk çalışmalarımdan
biri olan Hüsrev Paşa Cami’si, şüphesiz Van’ın kültürel ve dini değerlerinin en
önemlilerinden bir tanesi. Van’ın bünyesinde barındırdığı tarihin günümüzü aydınlatması
ve tarih severlerin buna tanık olup faydalanması ve gelecek çağları
aydınlatması açısından Van’da bulunan kültürel mirasların incelenmesi, tasnifi
ve yorumlaması, gezip inceleyip görmek kadar önemli sayılır.
Günümüzde de bu denli
kültürümüzü yansıtan eserleri eser yapan da tarihinin doğruluğudur. Hüsrev Paşa
Cami’si için maalesef aynı şeyi söyleyemeyeceğiz. Yaptığım araştırmalarda
sentezlenen bilgiler ve geziler neticesinde eserin tarihini öğrenmek için
faydalanılan kitabenin veya il yıllığının bu bilgilerde uyuşmadığını gördüm.
Bu, eser hakkında faydalanılabilecek tek kaynakların il yıllığı veya kitabe
olduğunu göstermez ancak tarihte Van içerisinde araştırma yapıp, bu yapıtı
inceleyip kitabına alan seyyahların kitaplarına ulaşmak bizlerin ilgisini pek
celbetmiyor.
Öncelikle caminin
isminin Hüsrev Paşa olması, onun vakfı olduğunu göstermektedir. Ancak aynı
dönemde birden fazla Hüsrev Paşa’nın tarih kitaplarında isminin geçmesi ortaya
bir karakter bunalımı koyuyor. Aynı şekilde bu karakterlerin doğuda vazife alış
tarihleri bir olmadığı için (eseri yaptıran kişinin o bölgede ikameti ve
mertebesinin yüksek oluşu önemlidir.) ortaya bir de eserin yapılış tarihi
bunalımı çıkıyor.
Van il yıllığına göre
1669 yılında yapılmış ve 17. yüzyılın son çeyreğine kadar sürmüştür. Ancak daha
öncesinde doğuda bulunan Evliya Çelebi seyahatnamesinde bu camiyi 1655’te
gördüğünü belirtmektedir. Van il yıllığının cami için bu tarihi vermesi seyahatnameye
göre yanlıştır fakat kimin yaptığı hususu konusunda da 2 kaynak yine
uyuşmazlar. İl yıllığına göre 1586 yılında Van valisi olan Köse Hüsrev Paşa
(Sicili Osmanî) yapmıştır, seyahatnameye göreyse doğumu belli olmayan, ölümü
1855 olan Koca Hüsrev Paşa. Ancak 1655’te bu camiyi gören Evliya Çelebi’nin
camiyi yapan kişi olarak o dönemde yaşamamış birinin ismini vermesi de çok
ilginç.
Henüz bitmedi… Caminin
kitabesine göre de 1567-68 ve 72 yılları verilmiştir. Bu bilgi de Van il
yıllığına uymadığı gibi yine kitabeye göre camiyi yapan, 1586’da Van valisi
olan Köse Hüsrev Paşa’ya da uymaz. Çünkü Hüsrev Paşa, Sicili Osmanî’ye göre
1560-70 yılları arasında Diyarbakır valisi olup daha sonra 16. yüzyılın son
çeyreğine varmadan Diyarbakır valiliğini bırakmıştır. 1580’den 1587’ye kadar
sırasıyla Erzurum, tekrar Diyarbakır, Halep ve son vazifesi olan Van valiliğine
atanmıştır. 1587 yılında İran harbinde şehit olmuştur.
1517 yılında
1.Selim(Yavuz)’in Çaldıran seferinden sonra Şii belası Anadolu’dan atılmıştır
ancak Şii’lerin sürekli devlet işlerine ve iç işlere karışması Çaldıran seferinden
sonrasında da çıkabilecek savaşları kaçınılmaz kılmıştır. Ancak tarihte hem
Diyarbakır valisi, hem de şehit olan, ansiklopediler dışında yalnızca bir
Hüsrev Paşa’dan bahsedilir. J.Von Hammer’ın da kitabında yer verdiği bu Hüsrev
Paşa Mardin’in fethi için Bıyıklı Mehmet Paşa’nın komuta ettiği orduya
katılarak yarar sağlamış ve şehit düşmüştür.(1517) Bu ortaya bir Hüsrev Paşa
karmaşası daha teşkil ediyor. Kısacası kaynaklarda büyük bir anlam karmaşası
olduğu görülüyor.
Karmaşıklıklar bununla
da sınırlı değil. Tarihte ismi İranlılarla geçmiş olan birkaç Hüsrev Paşa daha
var. Gelelim İslam Ansiklopedisi’ne... İslam Ansiklopedisi’ne göre de
Veziriazam Hüsrev Paşa yapmıştır. Bu bilgi de diğer kaynaklarda verilen
bilgilerle birlikte çorbaya biraz daha tuz katıyor.
Veziriazam Hüsrev Paşa
Bağdat kuşatmasında başarısız olan komutanları ağır cezalandırması üzerine
kuşatma esnasında görevinden azledilmiştir. Orduda azledilmesini
hazmedemeyenlerin isyan ve isyana teşvik tehlikesi devletin idaresini
bozabileceği düşünüldüğü için devlet tarafından Tokat’a çağrılarak 1632’de
katledilmiştir. Ansiklopediye göre Van’da da bir süre bulunan Hüsrev Paşa,
bulunduğu süre içerisinde bu camiyi inşa ettirmiştir. Ancak kitabeye göre
hareket edersek ve Bağdat kuşatmasından öncesinde bu camiyi yaptırması
olanağını da göz önüne alırsak 1632 de öldürülen veziriazamın yapması olasılığı
düşüktür. Bu durumda kitabeye uymaz. Fakat verilen tarihleri bağdaşmayan yalnız
kitabe değil. Van il yıllığının verdiği caminin yapım tarihi, Veziriazam Hüsrev
Paşa’nın katledilme tarihiyle de uyuşmaz. 1632’de katledildiğine göre Van il
yıllığına nispeten hareket edildiği takdirde bu camiyi yapanın Veziriazam
Hüsrev Paşa olması imkânsızdır.
Hüsrev Paşa Cami’sinin vakfeden kişi ve
zamanı hakkında birçok kaynaktan birçok bilgi alabiliriz ancak yararlanılan
temel kaynakların bu konuda birbirleriyle uyuşmaması ve anlam karmaşaları
bağlamında sürekli araya yeni bireylerin veya muharebelerin konmasıyla işi
uçuruma sürüklemektedir. Bu anlam karmaşalarının ortadan kaldırılması ve
tarihin aydınlatılması gelecek için çok önemlidir.
